Οι Μονάδες Αποκατάστασης Τάξης (ΜΑΤ) είναι οι πρώτες ειδικές αστυνομικές μονάδες της Ελλάδας. Δημιουργήθηκαν με σκοπό την απαλλαγή των άλλων σωμάτων της αστυνομίας και των ενόπλων δυνάμεων από την ενασχόλησή τους με την καταστολή ταραχών, παράνομων συγκεντρώσεων και έκρυθμων διαδηλώσεων
Οι άντρες των ΜΑΤ είναι γνωστοί και ως «ματατζήδες» ή «ματάδες» και συνήθως αποκαλούνται τα ΜΑΤ αντί για οι ΜΑΤ. Η ιδέα της δημιουργίας τους ανήκει στον πρωθυπουργό επί δικτατορίας Σπύρο Μαρκεζίνη, ενώ η εντολή για την υλοποίηση και τη δημιουργία της πρώτης ομάδας δόθηκε το 1976 από τον τότε πρωθυπουργό, Κωνσταντίνο Καραμανλή.
Η δύναμή τους αυξήθηκε κατά τη διάρκεια των μεταπολιτευτικών χρόνων, για να καταλήξει τελικά τριπλάσια επί κυβέρνησης Κώστα Σημίτη. Στις πρώτες κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου, τα ΜΑΤ αντικαταστάθηκαν από τα ΜΕΑ (Μονάδες Ειδικών Αποστολών) αλλά τελικά επανήλθαν στον κυρίαρχο ρόλο τους.
Η χαρακτηριστική πράσινη στολή των ΜΑΤ καθιερώθηκε το 1995[1] όταν Αρχηγός της ΕΛΑΣ ήταν ο Αντιστράτηγος Μανώλης Χουρδάκης και Υπουργός Δημόσιας Τάξης ο Σήφης Βαλυράκης.
Διοικητικά, τα ΜΑΤ έχουν πλέον μετονομαστεί σε ΥΑΤ (Υποδιεύθυνση Αποκατάστασης Τάξης) και μαζί με την ΥΜΕΤ (Υποδιεύθυνση Μέτρων Τάξης) υπάγονται στην ΔΑΕ (Διεύθυνση Αστυνομικών Επιχειρήσεων), είτε της Αττικής (ΔΑΕΑ), είτε της Θεσσαλονίκης (ΔΑΕΘ).
Ιστορία
Η καταστολή των διαδηλώσεων μέχρι και τη Μεταπολίτευση γινόταν από αστυφύλακες ή χωροφύλακες, μόνο με γκλομπς, και με τη συνδρομή ειδικών οχημάτων της Πυροσβεστικής, ενώ μόνο σε σοβαρότερες περιπτώσεις επενέβαινε ο στρατός. Δεν γινόταν χρήση δακρυγόνων (τα οποία ήταν άγνωστα τότε στην Ελλάδα), και στις πιο ακραίες περιπτώσεις ρίπτονταν πυροβολισμοί στον αέρα ή και σπάνια κατά του πλήθους.
Με τις ταραχές του 1960 στην Αθήνα άρχισαν οι πρώτες διερευνήσεις για χρήση άλλων τρόπων καταστολής. Διερευνητικά στάλθηκαν για εκπαίδευση και ενημέρωση στην Αμερική τρεις αξιωματικοί της αστυνομίας, οι Ηλίας Ψυχογιός, Γεώργιος Σαμπάνης και Θεόδωρος Χαρλαύτης. Ο πρώτος θα αναλάμβανε την εκπαίδευση των ΜΑΤ αρκετά χρόνια αργότερα, ενώ ο δεύτερος θα γινόταν διοικητής του σώματος.
Στα απομνημονεύματά του ο Σπύρος Μαρκεζίνης, υπηρεσιακός πρωθυπουργός, ισχυρίζεται ότι, αν είχε προλάβει να φτιάξει τα ΜΑΤ, τότε τα επεισόδια του Νοεμβρίου του 1973, τα οποία οδήγησαν στην πτώση της χούντας, θα είχαν ενδεχομένως αποφευχθεί. Όπως αναφέρει:
“Εγώ […] επηρεασμένος από όσα είδα εις την πλατείαν Χιλής εις το Παρίσι, όπου κατά σύμπτωσιν το έτος εκείνο ευρέθην όταν επρόκειτο να γίνη διαδήλωσις εις μνήμην του Αγιέντε, είχον εντυπωσιασθή. Διότι είδα αστυφύλακας με μάσκας και ασπίδας που ενεθύμιζον πολεμιστάς του μεσαίωνος καθώς και ειδικά μηχανοκίνητα της αστυνομίας.
Και έκαμα τότε την σκέψιν, ότι όπως εξελίσσονται τα πράγματα η σημερινή Αστυνομία, του αγγλικού τύπου, ή και η Χωροφυλακή, ανήκει εις εποχήν η οποία έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Έφερα λοιπόν το θέμα εις τον ίδιον τον Πρόεδρον της Δημοκρατίας. (τον Γεώργιο Παπαδόπουλο).
Αν η Αστυνομία και η Χωροφυλακή διέθετε αυτόν τον αναγκαίον και σύγχρονον οπλισμόν, του οποίου η πρώτη παραγγελία έγινε επί των ημερών μου, είναι πάρα πολύ πιθανόν να καθίστατο περιττή η επέμβασις των τεθωρακισμένων εις το Πολυτεχνείον και να μη προέκυπτε ανάγκη κηρύξεως του στρατιωτικού νόμου”.
ΜΑΤ και ΜΕΑ
Η πρώτη μονάδα των ΜΑΤ συγκροτήθηκε κατ’ εντολή του Κ. Καραμανλή λίγο μετά τη Μεταπολίτευση, με υπουργική απόφαση. Η ιδέα της ονομασίας τους ανήκε στον τότε γενικό γραμματέα του υπουργείου Δημόσιας Τάξης (και μετέπειτα βουλευτή Πρεβέζης και υπουργό Δημόσιας Τάξης) Αναστάσιο Μπάλκο.
Η μονάδα αυτή αποτελούταν από 150 άνδρες που προέρχονταν από διάφορες υποδιευθύνσεις της Αστυνομίας, στους οποίους αργότερα προστέθηκαν και άντρες των Ειδικών Δυνάμεων του στρατού. Δημιουργήθηκε μια δεύτερη μονάδα στη Θεσσαλονίκη, ενώ αντίστοιχο σώμα οργάνωσε και η Χωροφυλακή για μικρό διάστημα.
Οι μονάδες αυτές εκπαιδεύτηκαν από τον Ηλία Ψυχογιό, με βάση δικά του εγχειρίδια και την πείρα του από την εκπαίδευση που είχε λάβει σε παρόμοια θέματα στην Αμερική αρκετά χρόνια νωρίτερα. Η εκπαίδευση περιελάμβανε κυρίως ασκήσεις ομαδικές και σχηματισμών και ασκήσεις στη ρίψη και τη χρήση δακρυγόνων.
Το 1978, μετά την αποτυχημένη επέμβαση της Αστυνομίας στο σπίτι του γιατρού Βασίλη Τσιρώνη, που κατέληξε στο θάνατό του, δημιουργήθηκαν οι Μονάδες Ειδικών Αποστολών (ΜΕΑ). Τα ΜΕΑ φορούσαν χαρακτηριστική φαιοπράσινη στολή με μπλούζα τύπου ζιβάγκο, αλλά πολλές φορές εμφανίζονταν και με πολιτική περιβολή.
Οι μονάδες αυτές αρκετές φορές δρούσαν παράλληλα με τα ΜΑΤ, ενώ με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία τα υποκατέστησαν για κάποιο διάστημα, ιδιαίτερα επί αρχηγίας του αντιστράτηγου Νίκωνα Αρκουδέα.
Αργότερα δημιουργήθηκαν οι ομάδες της ΥΜΕΤ ως υποστηρικτικές στις διμοιρίες των ΜΑΤ, καθώς και οι Ομάδες Πρόληψης και Καταστολής Εγκλήματος (ΟΠΚΕ), παρόμοιες με τα ΜΑΤ αλλά βαρύτερα εξοπλισμένες και με ειδικότερη εκπαίδευση.
Εξοπλισμός
Τα ΜΑΤ φέρουν ειδικό εξοπλισμό με σκοπό την καταστολή διαδηλώσεων.
Κύριο και πιο ευδιάκριτο χαρακτηριστικό τους είναι η ασπίδα από πλεξιγκλάς. Προσαρτάται στο χέρι με τη βοήθεια δερμάτινης ζώνης στο μέσα μέρος του αγκώνα και χειρολαβής για την παλάμη. Τα γκλομπ, τα οποία είναι λαστιχένια και δύο ειδών, ένα κοντό και ένα μακρύ το οποίο διαθέτει και εσωτερικό σπείρωμα, έτσι ώστε όταν κατεβαίνει να τεντώνεται, ενώ όταν ανεβαίνει να μαζεύεται, προκειμένου να προκαλεί περισσότερο πόνο. Μερικές φορές τα γκλομπς χρησιμοποιούνται ανάποδα (κρατώντας τα δηλαδή από το λαστιχένιο μέρος με τη λαβή προς τα έξω), με σκοπό την πρόκληση μεγαλύτερου τραυματισμού, κάτι το οποίο είναι παράνομο.
Το κράνος είναι μεγάλης αντοχής και φέρει ειδικό σκιάδιο για να προστατεύεται ο αυχένας, και προσωπίδα. Στο πίσω μέρος του επικολλώνται αυτοκόλλητα με χαρακτηριστικό χρώμα και σχήμα (κόκκινο ή κίτρινο τρίγωνο, τετράγωνο κ.λπ.) για κάθε διμοιρία, με σκοπό την εύκολη αναγνώριση και ανασύνταξη.
Η φόρμα είναι στρατιωτικού τύπου, συνήθως σε χακί χρώμα. Τα πρώτα χρόνια μετά τη δημιουργία τους, τα ΜΑΤ έφεραν την απλή στολή της Αστυνομίας Πόλεων. Οι άνδρες των ΜΑΤ δεν φέρουν αριθμό πάνω στη στολή τους, ή κάποιο άλλο προσωπικό διακριτικό, και έτσι είναι μη αναγνωρίσιμοι.
Τα τελευταία χρόνια τα ΜΑΤ εξοπλίζονται επίσης με περικνημίδες από πλαστικό υλικό και άλλα εξαρτήματα που προστατεύουν τον κορμό του σώματος (κυρίως τους ώμους και τους βραχίονες) από χτυπήματα.
Κάθε άνδρας των ΜΑΤ φέρει επίσης το υπηρεσιακό του όπλο, αντιασφυξιογόνα μάσκα (σε σακίδιο κρεμασμένο στον ώμο), ικανό αριθμό δακρυγόνων και κροτίδων κρότου-λάμψης (στο σακίδιο, στις τσέπες της φόρμας ή κρεμασμένες στη ζώνη ή στο αλεξίσφαιρο γιλέκο) και χειροπέδες. Ορισμένοι από κάθε διμοιρία φέρουν πυροσβεστήρα.
Ένας ή δύο σε κάθε διμοιρία διαθέτουν ειδικό σύστημα ψεκασμού δακρυγόνου αερίου (γνωστό ως “φυσούνα”) ενώ δεν φέρουν ασπίδα. Όταν η διμοιρία βρίσκεται σε αναμονή ή εκτελεί αποστολή φύλαξης, τα ΜΑΤ φορούν μαύρο μπερέ αντί για κράνος.
Ο επικεφαλής αξιωματικός της κάθε διμοιρίας δεν φέρει ολόκληρο τον παραπάνω εξοπλισμό (ασπίδα, προστατευτικά σώματος) για να μπορεί να μετακινείται εύκολα και γρήγορα στο πεδίο των επιχειρήσεων και να έχει πλήρη εποπτεία της εξέλιξης της επιχείρησης. Αντί του εξοπλισμού αυτού διαθέτει ραδιοασύρματο και βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με το θάλαμο επιχειρήσεων της αστυνομικής διεύθυνσης.
Μετακίνηση
Οι μονάδες των ΜΑΤ μετακινούνται με ειδικά λεωφορεία που κατ’ ευφημισμό λέγονται κλούβες (λόγω του περιορισμένου χώρου τους αλλά και επειδή διαθέτουν πλέγμα στα παράθυρα, για να μη σπάζουν όταν εκτοξεύονται αντικείμενα κατά του λεωφορείου). Οι κλούβες μεταφέρουν και τον εξοπλισμό των ΜΑΤ (ασπίδες, δακρυγόνα, κράνη κ.λπ.).
Τα πρώτα ειδικά λεωφορεία αγοράστηκαν το 1976 με τη δημιουργία των ΜΑΤ και το κυριότερο πρόβλημά τους ήταν ότι δεν διέθεταν κλιματισμό, με αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια μακράς επιφυλακής το καλοκαίρι να αναπτύσσονται πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 η Ελληνική Αστυνομία προχώρησε σε αγορά σύγχρονων λεωφορείων. Μέσα στο λεωφορείο οι επιβαίνοντες κάθονται περιμετρικά, ενώ στη μέση υπάρχει τραπέζι.
Στα λεωφορεία των ΜΑΤ επίσης υπάρχει τηλεόραση και διάφορα άλλα υλικά για την ψυχαγωγία του προσωπικού (τάβλι[εκκρεμεί παραπομπή] κ.λπ.). Σε ορισμένες περιπτώσεις κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων, διμοιρίες έχουν θεαθεί να μετακινούνται και με το μετρό[εκκρεμεί παραπομπή]. Οι κλούβες χρησιμοποιούνται συνήθως και σαν οδοφράγματα, τοποθετημένες κάθετα στο οδόστρωμα για να ανακόπτουν την πορεία των διαδηλωτών αλλά και να εξασφαλίζουν τα νώτα των ΜΑΤ.
Αντιδράσεις και κριτική
Τα ΜΑΤ έχουν συχνά κατηγορηθεί για υπέρμετρη χρήση βίας. Η παρουσία τους σε πορείες συχνά δυναμιτίζει το κλίμα, καθώς οι διαδηλωτές συχνά θεωρούν απαξιωτικό ν’ αντιμετωπίζονται από τις βαριές αυτές δυνάμεις καταστολής και η παρουσία τους εκλαμβάνεται ως σκληρή στάση της κυβέρνησης απέναντι στην πορεία. Συχνά, μόλις γίνει αντιληπτή η παρουσία των ΜΑΤ σε πορεία, οι διαδηλωτές φωνάζουν συνθήματα κατά των συγκεκριμένων μονάδων.
Μερικοί από τους λόγους για τους οποίους τα ΜΑΤ θεωρούνται προκλητικά είναι:
- Είναι οι μόνες αστυνομικές μονάδες οι οποίες φοράνε χακί στολή, κάτι που τους κάνει να μοιάζουν περισσότερο με στρατιωτικό σώμα. Σε αντίθεση με παρόμοιες δυνάμεις καταστολής (ΥΜΕΤ), είναι βαρύτερα εξοπλισμένοι (προστατευτικά θώρακα, ώμων, επικαλαμίδες) και είναι οι μοναδικές δυνάμεις που κάνουν χρήση δακρυγόνων (οι μονάδες των ΥΜΕΤ, αν και μπορεί να φοράνε ενίοτε αντιασφυξιογόνες μάσκες, δεν χρησιμοποιούν δακρυγόνα).
- Αρκετοί αστυνομικοί των ΜΑΤ φοράνε επιπρόσθετα του κράνους και γυαλιά ηλίου, κάτι που κάνει ακόμη δυσκολότερη την αναγνώρισή τους και συμβάλλει στην ανωνυμία τους. Έτσι δεν μπορούν να αποδοθούν ευθύνες σε περίπτωση κατάχρησης βίας, τραυματισμών ή θανάτων. Ανάλογη αντίδραση υπάρχει και για τις μαύρες κουκούλες των ΕΚΑΜ.
Η απάντηση της αστυνομίας για τα παραπάνω είναι ότι ο εξοπλισμός είναι απαραίτητος για την αποτελεσματική δράση των μονάδων, ενώ η χρήση αντικειμένων που καλύπτουν το πρόσωπο γίνεται για την προστασία των αστυνομικών και για ψυχολογικό πλεονέκτημα εναντίον του αντιπάλου.
Η διάλυση των ΜΑΤ και των παρεμφερών σωμάτων αποτελεί χρόνιο αίτημα σχεδόν όλων των αριστερών οργανώσεων και κομμάτων, αλλά και συνδικαλιστικών φορέων.
Αρκετές φορές έχει υπάρξει δέσμευση της κυβέρνησης για κατάργηση των ΜΑΤ (με πρώτη φορά από τον Ανδρέα Παπανδρέου το 1981) αλλά ουδέποτε έχει εφαρμοστεί κάτι τέτοιο. Από την άλλη πλευρά, πολλές φορές τα ΜΑΤ έχουν κατηγορηθεί ότι δεν επεμβαίνουν έγκαιρα ακολουθώντας μια πολιτική αποκλιμάκωσης της έντασης, η οποία ανέχεται εκτεταμένες υλικές φθορές.